درصحن- شوراها- مازیار: حاشیه نشینی از مهمترین مشکلات شهرهای بزرگ کشور است؛ آنجا که انسان‌هایی به ظاهر در شهر زندگی می‌کنند اما به علل و دلایل گوناگون، ازجمله فقر و کمبود امکانات جذب نظام اجتماعی و اقتصادی شهر نشده‌اند. زاهدان از نظر جمعیتی در کنار شهرهایی همچون اهواز و کرج به نسبت جمعیت کل، بیشترین حاشیه‌نشینی را بین 30 تا 35 درصد به‌خود اختصاص داده و نیز از نظر وسعت عرصه هم بعد از مشهد بیشترین میزان بافت سکونتگاه‌های غیررسمی را داراست.
زاهدان به عنوان بزرگترین شهر در جنوب شرق ایران روندی بس بی‌قاعده را در گسترش شهری طی کرده است. جمعیت زاهدان از حدود 94 هزار نفر در سال 1355 به بیش از 532 هزار نفر در سال 1382 رسید و اینک، مرکز استان سیستان و بلوچستان جمعیتی یک میلیون نفری را نظاره می‌کند. این در حالی است که بخش بزرگی از جمعیت این شهر، حاشیه‌نشین هستند و در فقر و بیکاری و میانه ناهنجاری‌ها و آسیب‌های اجتماعی و مشکلات گوناگون زندگی می‌کنند.
آمار بالای حاشیه نشینی در زاهدان (بیش از ۳۰ درصد) مشکلات گوناگونی برای ساکنان این منطقه ایجاد کرده و در بسیاری از این مناطق خدماتی همچون آب، برق و بهداشت و درمان ارائه نمی‌شود یا به‌شدت دچار اختلال و نقص است.
درد و رنج و دود و خشونت
شیرآباد، باباییان، همت‌آباد، پشت گاراژها و کارخانه نمک، بلوار رسالت و کریم‌آباد ازجمله مناطق حاشیه‌نشین مشهور در زاهدان محسوب می‌شوند. ترکیب جوان جمعیت منظقه، بالابودن نرخ بی‌سوادی، وجود خانوارهای فاقد سرپرست، تکثر افراد فاقد شناسنامه، عدم وجود نیروی کار متخصص و وجود شغل‌های کاذب و زیرزمینی ازجمله معضلات حاکم بر این نقاط است.
در شیرآباد آلونک‌هایی جلوه‌گری می‌کنند که پناهگاه رانده‌شده‌ها و محذوفان هستند؛ منطقه‌ای که فقر، فساد، اعتیاد و بی‌سرپناهی در بین آنان بیداد می‌کند. خیابان‌ها به‌جای گل و درخت با خاک و زباله و سرنگ تزریق مواد تزیین شده و شمار زنان و مردانی که سهم آنان از زندگی تنها «دود» و اعتیاد است، کم نیست.
در این مناطق کم نیست شمار ازدواج‌های ثبت نشده و فرزندان بی‌شناسنامه و زنان تحت خشونت و آزار. کودک‌آزاری و همسرآزاری و چندهمسری، متأثر از فقر و کم‌سوادی و اعتیاد شایع، در حاشیه‌نشین‌ها مشهود است.
رییس شورای شهر زاهدان تصریح می‌کند که «آمار بازماندگان از تحصیل در استان نزدیک به 150 هزار و در زاهدان به 14500 نفر می رسد، که بیشتر آمار متعلق به حاشیه شهرهای استان است.»
یک عضو شورای شهر زاهدان نیز ضمن اشاره به مشکلات و معضلات گوناگون مناطق حاشیه شهر زاهدان، به «زباله‌گردها» اشاره می‌کند و می‌گوید: «اکثر این افراد معتاد بوده و یک مافیا آن‌ها را اداره می‌کند که پس ازجمع‌آوری زباله با انواع بیماری به حاشیه شهر بازمی‌گردند.»
زاهدان؛ میزبان چند صد هزار حاشیه‌نشین
یک عضو شورای شهر زاهدان اذعان می‌کند که وسعت منطقه و نیز تراکم جمعیت در حاشیه شهر زاهدان بیش از بضاعت شهرداری و مدیران منطقه است و «زیاد» است؛ او می‌گوید: «از جمعیت نزدیک به یک میلیون نفری زاهدان بالغ بر ۳۰۰ تا ۴۰۰ هزار نفر در حاشیه شهر ساکن هستند.»
وی هرچند از تلاش برای «سنددار کردن» این حاشیه‌نشینان و کاهش تدریجی مشکلات آنان می‌گوید؛ اما اذعان می‌کند که هنوز کار بسیاری برای رفع مشکل باقی مانده است.
یک عضو شورای شهر زاهدان معتقد است که «اعتیاد، مشکلات معیشتی، بلایای طبیعی، رشد سریع جمعیت و بیکاری از عواملی است که موجب رشد حاشیه‌نشینی طی سال‌های اخیر در زاهدان شده است.»
وی تاکید می‌کند که که نمی‌توان معضل حاشیه نشینی را با تخریب و پاکسازی و حذف موقعیت فیزیکی منطقه از بین برد.
استاندار سیستان و بلوچستان نیز هرچند از اعتبار ۲۰۰ میلیارد تومانی وزارت کشور برای حاشیه نشینی در این استان خبر داده؛ اما راه نرفته و کار نشده، کم نیست.
یکی از اعضای شورای شهر زاهدان شاخص‌ترین عملکرد این دوره شورای شهر را «تغییر دید ملی نسبت به حاشیه شهر زاهدان» دانسته و گفته است که «زاهدان بعنوان پایلوت حاشیه‌نشینی کشور انتخاب شده و این فرصتی است که با کمک سایر نهادها و دستگاه‌ها بهترین بهره را برای توسعه شهر از آن ببریم.»
اما واقعیت‌های جاری در مناطق حاشیه‌نشین زاهدان، امیدوارکننده نیست و نشان از عمق و شدت فاصله تا «وضع مطلوب» دارد.
حاشیه‌نشینان فقط مهاجران نیستند
هرچند خشکسالی و مهاجرت از روستا به شهر از علل اصلی تکوین حاشیه‌نشینی در زاهدان محسوب می‌شوند اما تمام حاشیه‌نشینان، مهاجر نیستند. شمار کسانی که به علت فقر اقتصادی و بیکاری و مصائب معیشتی در واحدهای مسکونی غیراستاندارد حاشیه شهر زندگی می‌کنند، پرشمار است.
این، مستقل از آن است که زاهدان نیز به علت نوپایی و همجواری با کشورهای افغانستان و پاکستان تحت‌تأثیر ناپایداری سیاسی، اجتماعی و اقتصادی این کشورها نیز قرار گرفته و به ناچار پذیرای شمار زیادی از مهاجران این دو کشور نیز شده است.
موقعیت تجاری زاهدان و ویژگی‌های خدماتی و وجود کالاهای لوکس خارجی که به صورت قاچاق به این شهر وارد می‌شود نیز جذابیت‌هایی را برای طیفی دیگر از مهاجران ایجاد کرده است.
راه طولانی و سخت تا مقصود
رییس شورای شهر زاهدان معتقد است که تلاش شورا، آوردن «حاشیه» به «متن» زاهدان و توسعه آن است؛ یکی دیگر از اعضای شورای شهر زاهدان نیز گفته است که رویکرد این شورا «توسعه مناطق حاشیه‌ای و کمتر برخوردار و توزیع عادلانه خدمات در این مناطق است» و سیاستگذاری شورا «توجه بیشتر به حاشیه شهر بوده»، اما واقعیت‌های تلخ نشان می‌دهد که راه طی نشده و کار نشده و مسیر سخت و طولانی تا حصول به مقصود، چگونه است.
بی‌گمان تلاش برای افزایش کار و اشتغال و مهارت‌آموزی و توانمندسازی حاشیه‌نشینان امری زمان‌بر است؛ همچنان که کاستن از نابسامانی‌ها و آسیب‌های اجتماعی پرشمار جاری در حاشیه‌های شهر.
این روندی است که هم نیازمند تلاش بیشتر شوراها در سیستان و بلوچستان، و به‌خصوص زاهدان است و هم محتاج همراهی نهادهای حکومتی و شبه‌حکومتی (از استانداری و شهرداری تا سپاه و بسیج)؛ و فراتر از اینها، ترمیم وضع اسف‌بار به همراهی و همدلی اهالی منطقه و به‌ویژه سازمان‌های مردم‌نهاد نیازمند است.
علاوه بر این، انتخابات شوراهای آتی می‌تواند بستری برای گزینش افراد توانمندتر و خلاق‌تر و علاقمندتر به رفع مشکلات شهر، و به‌ویژه نامزدهایی باشد که دغدغه کاستن از درد و رنج حاشیه‌نشین‌ها با تکیه بر انگیزه و دانش و تخصص دارند.
