درصحن – حسن اورمالی: خشک شدن دریاچه ارومیه یک مسئله‌ی محلی و حتی ملی نیست بلکه دغدغه‌ای جهانی است و کارشناسان زیادی در سراسر جهان روی آن مطالعه می‌کنند و یا حتی برای پیدا کردن راهکاری جهت جلوگیری از خشک شدن آن می‌کوشند. دریاچه ارومیه، با نام باستانی چیچست، از اوایل دهه ۱۳۸۰ خورشیدی آغاز به خشکیدن کرد و حالا در معرض خطر خشک شدن کامل قرار دارد. تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهد که در سال ۲۰۱۵ این دریاچه ۸۸ درصد مساحت خود را از دست داده است. برای خشک شدن دریاچه، دلایل مختلفی از جمله خشک‌سالی، ساختن بزرگراه بر روی دریاچه و استفاده بی‌رویه از منابع آب حوزه آبریز دریاچه ذکر شده است. تحقیقات جدید پژوهشگران در آمریکای شمالی نشان می‌دهد که خشک‌سالی تنها باعث کاهش ۵ درصدی بارش در حوزه آبریز دریاچه شده و عوامل انسانی مثل پروژه‌های خودخواهانه توسعه اقتصادی – آبی، همراه ساخت بزرگراه ۱۵ کیلومتری بر روی دریاچه وضعیت این بخش از محیط زیست را بحرانی کرده است، مثلا تا سال ۲۰۱۲ بیش از دویست سد بر روی رودخانه‌های حوزه آبریز دریاچه زده شده بود. هرچند گروهی می‌گویند دریاچه دوباره دارد پرآب می‌شود اما آخرین بررسی‌ها در آبان ماه ۱۳۹۴ تراز آب دریاچه ارومیه را ۴۰ سانتیمتر کمتر از آبان ماه سال ۱۳۹۳ نشان می‌دهد.
هرچند خشک شدن دریاچه ارومیه یک مسئله‌ی ملی و جهانی است، اما آیا این می‌تواند توجیه بی‌عملی مقامات محلی نسبت به این موضوع باشد؟
چرا دریاچه ارومیه خشک شد
روزنامه اقتصاد پویا در سرمقاله‌ای مقصر خشکیدن دریاچه ارومیه را مردم و نمایندگانی می‌داند که برای تامین نیازهای کشاورزی خانگی آذربایجان، بارها خواسته‌اند آب رودخانه‌هایی که به دریاچه ارومیه می‌ریزند، به نقاط دیگر انتقال یابد تا آب مورد نیاز باغ‌های مراغه و سایر شهرهای استان آذربایجان غربی تامین شود. طرح میان‌گذر دریاچه ارومیه از دیگر دلایل خشک شدن دریاچه است.
اما دکتر پرویز کردوانی می‌گوید: پس از انقلاب گفتند کشاورزی را توسعه بدهیم تا خودکفا شویم و گرفتن آب از رودخانه‌ها را شروع کردند و چاه زدند. مدیران به دنبال توسعه صنعت بودند و این طوری شهرها توسعه پیدا کرد. بعدش با ازدیاد جمعیت و توسعه شهرها برای آب شرب آنها سد ساختند و به منابع آبی صدمه زدند. اما تازه ۹سال پیش متوجه شدند از سدها آبی به دریاچه ارومیه نمی‌ریزد و آب دریاچه کم می‌شود در حالی‌که من از ۳۰ سال پیش این را می‌دانستم. اما مدیر برنامه‌ریزی و فناوری اطلاعات و بودجه سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی درباره دلایل خشک شدن دریاچه ارومیه می‌گوید: ایجاد میان‌گذر یکی از این دلایل است که باعث شده آب دریاچه در دو طرف ساکن بماند و در نتیجه رسوبات دریاچه صدها برابر افزایش یابد. ایجاد سدها و جمع شدن آب پشت آنها نیز سبب شده آب به اندازه کافی به دریاچه ارومیه نرسد و علاوه بر این مصارف کشاورزی و گرمایش زمین نیز در خشک شدن دریاچه ارومیه دخیل بوده است.
احیای دریاچه ارومیه
به گفته راضیه لک نجات دریاچه ارومیه باید به صورت بخش‌بندی شده صورت گیرد و علاوه بر این باید نمک‌های دریاچه و املاح آن کاهش یابد تا آب موجود در دریاچه صرف انحلال نمک نشود. دریاچه ارومیه ۲۷ میلیارد متر مکعب آب لازم دارد که اگر تامین نشود به راحتی نمی‌توان آن را نجات داد.
در حالی که دریاچه ارومیه نفس‌های آخر را می‌کشید، سخنگوی شورای شهر ارومیه از راه‌اندازی پژوهشکده دریاچه ارومیه به منظور احیای این دریاچه از سوی وزارت علوم خبر داد. در عین حال چند سال قبل نیز پژوهشکده‌ای برای انجام مطالعات بر روی آرتمیا در پردیس دانشگاه ارومیه تشکیل شده بود و معلوم نبود این موازی‌کاری و هزینه‌تراشی‌ها برای چیست.
فرماندار مرند نیز در پاییز سال ۹۴ از آغاز انتقال آب رودخانه ارس برای احیای دریاچه ارومیه خبر داد که تا پایان سال ۹۶ در سه فاز انجام خواهد شد و از این طریق آب شرب و کشاورزی مردم شهر مرند نیز حل خواهد شد.
پول نیست، دریاچه ارومیه می‌میرد
تثبیت وضعیت دریاچه ارومیه از اقدامات نخستین برای احیای آن بود که در سه سال گذشته انجام شد، ولی اکنون که مرحله اجرای پروژه‌های احیای دریاچه فرا رسیده، اخباری مبنی بر نبود اعتبار به گوش می‌رسد و این یعنی مرگ دریاچه ارومیه، یعنی اگر پروژه‌های احیای دریاچه آغاز نشود، تا تابستان دریاچه‌ی ارومیه دیگر وجود نخواهد داشت. به گفته‌ی مدیر دفتر تلفیق و برنامه‌ریزی ستاد احیای دریاچه ارومیه، با روند کنونی وضعیت خطرناک سه سال قبل دریاچه ارومیه قابل تکرار است.
واکنش فعالان مدنی به خشک شدن دریاچه ارومیه
فعالان مدنی آذربایجان در قبال خشک شدن دریاچه ارومیه ساکت نماندند. در طی این سال‌ها آنها مصرانه به این فاجعه زیست‌محیطی واکنش نشان دادند مثل برگزاری تجمع و حرکات نمادینی مثل مراسم تشییع دریاچه ارومیه. اما این واکنش‌ها موجب برخوردهای امنیتی در منطقه و امنیتی تلقی شدن موضوع دریاچه ارومیه شد تا جایی که صدها تن در منطقه آذربایجان بازداشت شدند. دیده‌بان حقوق بشر در اطلاعیه‌ای اعلام کرد که مقامات ایران باید اجازه برگزاری اعتراضات مسالمت‌آمیز علیه سیاست دولت این کشور در تشدید روند خشک شدن دریاچه ارومیه در استان آذربایجان غربی را بدهند و فورا کسانی را که به خاطر استفاده از حق تجمع و اعتراض به سیاست دولت بازداشت شده‌اند، آزاد کند؛ چرا که این بازداشت‌ها نشان‌دهنده‌ی تحمل‌ناپذیری مقامات ایران در برابر هر نوع انتقادی است.
در حالی که همچنان هم عده‌ای از فعالان مدنی به خاطر اعتراض به بی‌توجهی مسئولان نسبت به خشک شدن دریاچه ارومیه در زندان هستند، فرماندار ارومیه اعلام کرد که برخی فعالان مدنی و تشکل‌های مردم‌نهاد در چارچوب قانون در جلسات ستاد احیای دریاچه ارومیه حضور یافته و از نزدیک در جریان کار و خدمات ارائه شده قرار می‌گیرند. او برخی اعتراض‌های صورت‌گرفته در این خصوص را «تخریب علیه دولت» توصیف کرد و گفت: افرادی که دولت را به کم‌کاری در احیای دریاچه ارومیه متهم می‌کنند یک نمونه از عملکرد مثبت دوره خود را در بحث احیای دریاچه ارومیه بیان کنند.
از سویی در شبکه‌های مجازی نیز کمپینی با عنوان «من دریاچه ارومیه هستم» شکل گرفت اما بعد از مدتی آتش دل‌سوزی برای دریاچه ارومیه، فرونشست و تاثیر چشم‌گیری بر عملکرد مسئولان نگذاشت.
شورای شهر ارومیه و کمپین‌ها و مصوبات نمایشی
اما شورای شهر ارومیه در قبال مسئله‌ی خشک شدن دریاچه ارومیه چه کرده است؟ کنکاش در خبرها و تاریخچه‌ی مسئله‌ی خشک شدن دریاچه ارومیه نشان می‌دهد در واقع مسئولان منطقه‌ای و کشوری کار مثبتی در این خصوص نکرده‌اند و دریاچه ارومیه در حالی با مرگ دست و پنجه نرم می‌کند که مسئولان در پی جلسات مکرر برنامه‌هایی را تصویب می‌کنند که یا اجرایی نمی‌شود، یا تغییر می‌کند، یا بودجه‌ی اجرای آن تامین نمی‌شود. مقامات شهری ارومیه نیز منتظر معجزه نشسته‌اند و می‌گویند این مسئله فرامنطقه‌ای است و باید به آن به صورت فراملی توجه شود. مثلا حسین بخشایشی، نایب رییس شورای اسلامی شهر ارومیه می‌گوید: مسذله‌ی دریاچه ارومیه یک موضوع مهم و فراتر از استان و کشور است و باید به آن به صورت فراملی توجه کرد. او می‌گوید: خشک شدن دریاچه نه تنها آذربایجان غربی، بلکه استان‌های هم‌جوار و حتی کشورهای همسایه را نیز تهدید می‌کند. او با گلایه از تشکیل ستاد احیای دریاچه ارومیه در دانشگاه شریف درخواست می‌کند که مرکز ستاد احیای دریاچه در دانشگاه ارومیه استقرار پیدا کند و از کمپین احیای دریاچه خبر می‌دهد. محمد حضرت‌پور، شهردار ارومیه نیز با تایید تشکیل کمپین با مشارکت شورای شهر و شهرداری برای احیای دریاچه می‌گوید: با وخیم‌تر شدن اوضاع دریاچه ارومیه و برای نظارت بیشتر مردم بر روند احیای دریاچه همراه با مشارکت دفتر نمایندگی موسسه خیریه ایرانیان سوییس در ارومیه گامی برای خارج کردن دریاچه از وضع بحرانی کنونی برداریم؛ گامی که هنوز برداشته نشده است و این نگرانی وجود دارد که این گام نوش‌دارویی باشد که بعد از مرگ دریاچه ارومیه برداشته شود.
